Çoğumuz kendini dürüst, zeki, duyarlı ve iyi bir insan olarak görmek ister. Mantıksız ya da ahlaksızca davrandığımızı gösteren durumlarla karşılaştığımızda bundan oldukça rahatsız oluruz. Kişinin alışılmış benlik kavramına ters düşen eylemlerin neden olduğu bu rahatsızlık duygusu bilişsel çelişki olarak adlandırılır. Çelişkiden kaynaklı ortaya çıkan bu rahatsızlık duygusunu azaltmak için çeşitli yollar ararız ve ona göre davranışlarımızı şekillendiririz. Örneğin sigarayı bırakmak isteyen biri bu davranışı gerçekleştiremediğinde bilişsel çelişkinin yaşattığı rahatsızlığı azaltmak için sigaranın sinirsel gerilimini azaltıp onu rahatlattığına, hatta sağlığına daha iyi geldiğine bile kendini ikna edebilir. Böylelikle kişi yaşadığı bilişsel çelişki sonrasında benlik saygını korumuş olur.
Bu ve buna benzer durumları açıklayan Bilişsel Çelişki Kuramı’nı test eden Leon Festinger 1959 yılında bir deney düzenledi: Oldukça sıkıcı görevleri içeren deneye katılan üniversite öğrencilerine deneyin amacının; görev önceden ilginç olarak tanıtıldığında insanların daha iyi başarım gösterip göstermeyeceğini test etmek olduğu söylenmişti. Ayrıca araştırmacı, katılımcıların hepsine kendilerinin kontrol koşuluna atandığı, bu yüzden onlara önceden bir şey açıklanmadığı ve onlardan sonra deneye girecek katılımcının deney koşulunda olduğu için onu görevin ilginç ve zevkli olduğu konusunda ikna etmesi gerektiğini söylemişti. Böylece araştırmacı katılımcıdan görev konusunda bir başka öğrenciye yalan söylemesini istiyordu. Öğrencilerin yarısına yalan söylemeleri karşılığında 20 dolar diğer yarısına 1 dolar teklif edildi. Deney bittikten sonra bir görüşmeci öğrencilerin hepsine daha önce gerçekleştirmiş oldukları görevden ne kadar hoşlandıklarını sordu. Yalan söylemeleri, yani görevin zevkli olduğunu söylemeleri karşılığında 20 dolar ödenen öğrenciler etkinliklerin gerçekten olduğu gibi sıkıcı ve zevksiz olduğunu söylemişti. Öte yandan görevlerin zevkli olduğunu söylemeleri karşılığında 1 dolar ödenen öğrenciler görevi zevkli olarak değerlendirmişti. Yani yalan söylemek için yeterli ödülü alanlar (20 dolar) yalan söylemişler ancak söylediklerine inanmamışlardı. Buna karşılık yalan söylemek için yeterli ödülü almayanlar (1 dolar) söyledikleri yalanın gerçeğe yakın olduğuna kendilerini ikna etmişlerdi.
İnsanların küçük bir ödül söz konusu olmasına karşın söyledikleri yalana inanmaları biraz şaşırtıcı gelmiş olabilir. Bilişsel çelişki kuramının getirdiği açıklamalar bu tip davranışları anlamamıza yardımcı olmaktadır. Günlük yaşamımızda da bilişsel çelişki kuramını destekleyen birçok örneğe rastlayabiliriz. Örneğin toplu taşıma araçlarını kullanan biri sabahları koltukta oturarak seyahat ettiğinde otobüsün kalabalıklaşmaya başlamasından rahatsız olur ve daha fazla insan alınmamasını ister. Aynı kişi ertesi gün dolu olan otobüse binmeye çalıştığı zaman kendisinin bir gün önce verdiği tepkiye benzer bir tepkiyle karşılaştığında “işe yetişmesi gerektiğini, bu otobüsün ortak bir mal olarak kullanılacağını kimsenin daha fazla hakka sahip olmadığını’’ iddia edebilir. Benzer durumlar siyasi veya dini görüşlere, spor alanındaki taraftarlığa uyarlanabilir. Benzer şekilde çok pahalıya aldığımız bir arabanın aslında o kadar iyi performans göstermediğini fark ettiğimizde arabanın iyi olan diğer özelliklerini düşünmeye ve yaptığımız davranışın mantıklı olduğunu kanıtlayacak açıklamalar yapmaya başlarız.
Sonuç olarak; yaşamımızda ve aldığımız çoğu kararda bilişsel çelişki yaşarız ve bu çelişkinin ortaya çıkardığı rahatsızlığı azaltmaya çalışırız. Aslında bu sürecin farkında olup bilişsel çelişkiyi azaltmak yerine kabul etmek daha iyi bir strateji olabilir. Böylelikle hatalarımızdan ders çıkarmak mümkün olabilir.
Deney ile ilgili videoya aşağıdaki bağlantıdan ulaşabilirsiniz:
https://www.youtube.com/watch?v=Nnk0YFmDdco
Kaynaklar
Aronson, E., Wilson, T.D. & Akert, R.M. (2012). Sosyal psikoloji. (O. Gündüz, Çev). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
